10 वी बोर्ड निकाल आज 🎷

 1. पहिल्या गणातील मूलद्रव्यांना अल्कधातू असे म्हणतात. (कारण)

उत्तर: 

पहिल्या गणातील मूलद्रव्यांना अल्कधातू म्हणतात, कारण ते पाण्याशी अभिक्रिया करून अल्कली (क्षार) तयार करतात आणि त्यांचे द्रावण क्षारीय असते.

पहिल्या गणातील मूलद्रव्यांना अल्कधातू (Alkali metals) असे म्हणतात, 

कारण:

2Na + 2H₂O ----> 2NaOH + H₂

 अल्कधातूंची उदाहरणे:

लिथियम (Li), सोडियम (Na), पोटॅशियम (K), रूबिडियम (Rb), सीझियम (Cs), फ्रँशियम (Fr).

2. दुसऱ्या गणातील मूलद्रव्यांना अल्कधर्मी मृदा धातू असे म्हणतात.

उत्तर:  दुसऱ्या गणातील मूलद्रव्यांना अल्कधर्मी मृदा धातू म्हणतात, कारण त्यांच्या ऑक्साइड व हायड्रॉक्साइडला क्षारीय (अल्कधर्मी) गुणधर्म असतात. तसेच, हे धातू पृथ्वीच्या मृदेत संयुगांच्या रूपात आढळतात, म्हणून त्यांना मृदा धातू म्हटले जाते.

3. गण 17 मधील मूलद्रव्यांना हॅलोजन असे म्हणतात. (कारण)

उत्तर:  हॅलोजनचा अर्थ:

"हॅलोजन" हा शब्द ग्रीक शब्दांपासून आला आहे - "हॅलो" (मीठ) आणि "जन" (उत्पादक). तर, हॅलोजन म्हणजे मीठ उत्पादक.

4. गण 18 मधील मूलद्रव्यांना निष्क्रिय वायू मूलद्रव्य म्हणतात. (कारण)

उत्तर:  गण 18 मधील मूलद्रव्यांना निष्क्रिय वायू म्हणतात, कारण त्यांच्या बाह्य कक्षेत इलेक्ट्रॉन्स पूर्ण भरलेले असल्यामुळे ते रासायनिक अभिक्रियांमध्ये अतिशय कमी सहभाग घेतात, म्हणजेच ते रासायनिकदृष्ट्या निष्क्रिय असतात.

5. गण 1 व गण 2 यांचा समावेश एस खंडात होतो.

उत्तर:  गण 1 व गण 2 यांचा समावेश s-खंडात होतो, कारण या गणांतील मूलद्रव्यांमध्ये शेवटचा इलेक्ट्रॉन ‘s’ उपकक्षेत भरतो.

म्हणून ही मूलद्रव्ये s-block elements म्हणून ओळखली जातात.

6. गण 3 ते 12 या गणांचा समावेश डी. खंडात होतो.

उत्तर:  गण 3 ते 12 या गणांचा समावेश d-खंडात होतो, कारण या मूलद्रव्यांमध्ये शेवटचा इलेक्ट्रॉन ‘d’ उपकक्षेत भरतो.

म्हणून ही मूलद्रव्ये d-block elements (संक्रमण मूलद्रव्ये) म्हणून ओळखली जातात.

7. गण 13 ते 18 या गणांचा समावेश पी खंडात होतो.

उत्तर:  गण 13 ते 18 या गणांचा समावेश p-खंडात होतो, कारण या मूलद्रव्यांमध्ये शेवटचा इलेक्ट्रॉन ‘p’ उपकक्षेत भरतो.

म्हणून ही मूलद्रव्ये p-block elements म्हणून ओळखली जातात.

8. दीर्घश्रेणी आवर्तसारणीच्या तळाशी दोन स्वतंत्र आवर्तने आहेत त्यांना एफ खंडातील मूलद्रव्य असे म्हणतात.

उत्तर:  दीर्घ श्रेणीच्या आवर्त सारणीच्या तळाशी असलेल्या दोन स्वतंत्र आवर्तांना f-खंड (एफ खंड) म्हणतात. या खंडातील मूलद्रव्यांना अंतर संक्रामक मूलद्रव्ये (Inner Transition Elements) असे म्हणतात.

कारण: ही दोन स्वतंत्र आवर्तने लॅन्थनाइड (Lanthanides) आणि ॲक्टिनाइड (Actinides) अशा दोन मालिकांमध्ये विभागलेली आहेत.

या मूलद्रव्यांमध्ये इलेक्ट्रॉनिक संरचनेत 4f आणि 5f उपखोलांचे भरणे होते.

यामुळे ही मूलद्रव्ये आवर्त सारणीच्या मुख्य भागापासून वेगळी खाली दाखवली जातात.

म्हणूनच, f-खंडातील ही दोन आवर्तने म्हणजेच अंतर संक्रामक मूलद्रव्ये.

9. दीर्घ श्रेणी आवर्तसारणीच्या उभ्या स्तंभांना गण असे म्हणतात.

उत्तर:  

1. दीर्घ श्रेणी आवर्त सारणीमध्ये उभ्या स्तंभांना “गण” म्हणतात. 
2. एकूण 18 गुण आहेत. 
3. एका गणातील सर्व मूलद्रव्यांच्या बाह्य इलेक्ट्रॉनिक संरचनेत साम्य असल्यामुळे त्यांचे रासायनिक गुणधर्मही साम्यपूर्ण असतात.

10. दीर्घश्रेणी आवर्त सारणीत एकूण 18 गण आहेत.

11. आधुनिक आवर्तसारणीच्या आडव्या ओळींना आवर्तन असे म्हणतात.

12. आधुनिक आवर्त सारणीत एकूण सात आवर्तने आहेत.

13. एस खंड व पी खंड या मूलद्रव्यांना सामान्य मूलद्रव्य असे म्हणतात.

उत्तर:  s-खंड (एस खंड) आणि p-खंड (पी खंड) यांतील मूलद्रव्यांना एकत्रितपणे सामान्य मूलद्रव्ये किंवा प्रतिनिधिक मूलद्रव्ये (Representative Elements) असे म्हणतात.

कारण:

• या मूलद्रव्यांमध्ये बाह्य s किंवा p कवच भरत असतो.
• यांचे गुणधर्म नियमितपणे बदलत जातात, त्यामुळे हे मूलद्रव्ये रासायनिक दृष्टीने प्रतिनिधिक मानली जातात.
• यांमध्ये धातू, अधातू व धातूसदृश सर्व प्रकारची मूलद्रव्ये आढळतात.
• गण  1, 2 (s-block) आणि गण  13 ते 18 (p-block) यांचा यात समावेश आहे.
• म्हणून, s आणि p खंडातील मूलद्रव्ये = सामान्य/प्रतिनिधिक मूलद्रव्ये.

14. डी खंडातील मूलद्रव्यांना संक्रमक मूलद्रव्य असे म्हणतात.

उत्तर:  d-खंड म्हणजे आवर्त सारणीचं मधलं व्यस्त चौरस्ता. इथे इलेक्ट्रॉनांची ये-जा अशी चालते की त्यांच्या रासायनिक वर्तनात खरोखरच “संक्रमण” दिसतं.

संक्षेपात कारण असे: 

• d-कक्षा (d-orbital) भरत असताना जी मूलद्रव्ये येतात, ती बहुधा अनेक ऑक्सिडेशन अवस्थांमध्ये दिसतात,
• रंगीत संयुगे तयार करतात,
• आणि उत्कृष्ट उत्प्रेरक (catalysts) म्हणून काम करतात.

15. एफ खंडातील मूलद्रव्यांना अंतरसंक्रामक मूलद्रव्य असे म्हणतात.

उत्तर: 

कारण:

1. f-खंडात लॅन्थनाइड (4f series) आणि ॲक्टिनाइड (5f series) ही दोन मालिकेतील मूलद्रव्ये असतात.
2. या मूलद्रव्यांमध्ये 4f किंवा 5f उपखोलांचे (subshell - s, p, d, f.) भरणे होते.
3. त्यांची स्थिती आवर्त सारणीच्या मुख्य भागापासून खाली वेगळी दिलेली असते.
4. ही मूलद्रव्ये d-खंडाच्या संक्रमण मूलद्रव्यांपेक्षा आतील उपखोल (f-sub shell) भरत असल्यामुळे त्यांना अंतर संक्रमण (Inner Transition) मूलद्रव्ये म्हटले जाते.

-----

16. धातुसदृश्य मूलद्रव्ये.

उत्तर:  

व्याख्या: धातुसदृश्य मूलद्रव्ये (Metalloids) ही अशी मूलद्रव्ये आहेत ज्यांच्यात धातू आणि अधातू या दोन्हींचे काही गुणधर्म आढळतात. 

ही मूलद्रव्ये आवर्त सारणीमध्ये धातू व अधातू यांच्या मधल्या भागात तिरक्या रेषेवर आढळतात.

✔ धातुसदृश्य मूलद्रव्यांची यादी

साधारणपणे खालील 7 मूलद्रव्ये धातुसदृश्य मानली जातात:

1. बोरॉन (B)

2. सिलिकॉन (Si)

3. जर्मेनियम (Ge)

4. आर्सेनिक (As)

5. ॲन्टिमनी (Sb)

6. टेल्युरियम (Te)

7. पोलोनियम (Po) (काहीवेळा मतभेद असू शकतात)

✔ धातुसदृश्य मूलद्रव्यांचे गुणधर्म

• धातूसारखे गुणधर्म
• उष्णता आणि विद्युत यांचे मध्यम स्तरावर वहन करतात.
• चमक असू शकते (उदा. सिलिकॉन).
• घन अवस्थेत आढळतात.
• अधातूसारखे गुणधर्म
• ठिसूळ (brittle) असतात — हातोडा मारल्यास तुकडे होतात.
• उच्च वितळनांक नसतो.
• आयनिक तसेच संयुजी संयुगे तयार करतात.

---

18. + एक संयुजा असलेली मूलद्रव्ये.

उत्तर: 

व्याख्या: एक संयुजा (valency = 1) असलेली मूलद्रव्ये म्हणजे ज्यांच्या अणूच्या बाह्य कक्षेत १ इलेक्ट्रॉन असतो किंवा ज्यांना १ इलेक्ट्रॉन देऊन/घेऊन संयुग तयार करता येते.

⭐ एक संयुजा असलेली मुख्य मूलद्रव्ये

1) गण 1 (सोडियम कुटुंब) – क्षारधातू (Alkali Metals)

ही सर्व धातू एक संयुजा असतात कारण यांच्या बाह्य कक्षा (ns¹) मध्ये 1 इलेक्ट्रॉन असतो.

उदा:

1. हायड्रोजन (H)
2. लिथियम (Li)
3. सोडियम (Na)
4. पोटॅशियम (K)
5. रुबिडियम (Rb)
6. सिझियम (Cs)
7. फ्रॅन्सियम (Fr)

18.1 

अधातूंपैकी एक संयुजा असलेली उदाहरणे काही अधातू एक इलेक्ट्रॉन घेऊन एक संयुजा दाखवतात.

उदा:

1. फ्लोरिन (F)
2. क्लोरिन (Cl) 

18.2 कोणता धातुसदृश्य ऋण एक संयुजा दर्शवतो.

उत्तर: ॲस्टाटीन (At) हे धातुसदृश्य (metalloid-like) गुणधर्म असलेले मूलद्रव्य असून -1 संयुजा दाखवू शकते.

ॲस्टाटीन (At) - गण  17

----

19. + दोन संयुजा असलेली मूलद्रव्ये,

उत्तर:  

संयुजा +2 म्हणजे ती मूलद्रव्ये रासायनिक अभिक्रियेत २ इलेक्ट्रॉन देतात.

✔ मुख्यतः +2 संयुजा असलेली मूलद्रव्ये:

(1) गण  2 – क्षारधातू (Alkaline Earth Metals)

1. बेरीलियम (Be²⁺)
2. मॅग्नेशियम (Mg²⁺)
3. कॅल्शियम (Ca²⁺)

✔ यांशिवाय काही संक्रमण धातू बहुधा +2 संयुजा दाखवतात

• लोह (Fe²⁺)
• तांबे (Cu²⁺)
• जस्त (Zn²⁺)
• कॅडमियम (Cd²⁺)
• पारा (Hg²⁺)
• निकेल (Ni²⁺)
• कोबाल्ट (Co²⁺)
• मॅंगनीज (Mn²⁺)

थोडक्यात नियम: गण 2 = नेहमी +2

------

19.1 ऋण दोन (–2) संयुजा असलेली मूलद्रव्ये.

–2 संयुजा दाखवणारी अधातू:

1. ऑक्सिजन(प्राणवायू) O²⁻
2. गंधक S²⁻

------

20. + तीन संयुजा असलेली मूलद्रव्ये.

उत्तर:  +3 संयुजा (Valency +3) असलेली मूलद्रव्ये मुख्यतः गट 13 आणि काही गट 3 (d-खंड) तसेच f-खंडातील काही मूलद्रव्यांमध्ये आढळतात.

✅ 1) गट 13 मधील मूलद्रव्ये (मुख्य +3 संयुजा)

गट 13 = बोरोन समूह (Boron group) -या समूहातील बहुतांश मूलद्रव्यांची प्रमुख संयुजा +3 असते.

1. B (बोरॉन) — +3
2. Al (ॲल्युमिनियम) — +3
3. Ga (गॅलियम) — +3

✅ 2) d-खंडातील (संक्रमक) काही मूलद्रव्यांची +3 संयुजा

Sc (स्कँडियम) — +3 (एकमेव स्थिर संयुजा)

• La (लँथनम) — +3
• Cr (क्रोमियम) — +3
• Fe (लोह) — +2, +3
• Co (कोबाल्ट) — +2, +3
• Mn (मँगॅनीज) — +2, +4, +6, +3.

20.1 ऋण तीन संयुजा असलेली मूलद्रव्ये (–3)

गण  15 (नायट्रोजन गट):

1. नायट्रोजन (N)
2. फॉस्फरस (P)
3. आर्सेनिक (As)
4. ॲन्टिमनी (Sb)

------

21. + चार संयुजा असलेली मूलद्रव्ये.

+4 संयुजा असलेली काही मूलद्रव्ये म्हणजे 

कार्बन (C), मिथेन CH4), 

सिलिकॉन (Si), सिलिकॉन डायऑक्साइड- SiO2 आणि 

टिन (Sn), टिन टेट्राक्लोराईड (SnCl4).

21.1 ऋण चार संयुजा असलेली मूलद्रव्य.

मुख्यत्वे कार्बन गटातील (Group 14) काही मूलद्रव्ये विशिष्ट संयुगांमध्ये -4 ऑक्सिडेशन अवस्था दर्शवतात:

1) कार्बन (C)

मिथेन (CH₄) मध्ये कार्बन = -4

सर्वात सामान्य -4 संयुजा दर्शवणारे मूलद्रव्य

2) सिलिकॉन (Si)

सिलेन (SiH₄) मध्ये सिलिकॉन = -4

3) जर्मेनियम (Ge)

जर्मेनियम हायड्राइड (GeH₄) मध्ये = -4

----

22. 1 संयुजा असलेली मूलद्रव्ये.

ज्या मूलद्रव्यांची संयुजा 1 आहे, अशा मूलद्रव्यांमध्ये अनेक धातू आणि अधातूंचा समावेश होतो, जसे की: 

धातू: सोडियम (Na), पोटॅशियम (K), लिथियम (Li) इत्यादी.अधातूंमध्ये: हायड्रोजन (H), फ्ल्युओरिन (F) आणि इतर हॅलोजेन्स (Cl), (Br), (I) यांचा समावेश होतो.

----

23. 0 संयुजा असलेली मूलद्रव्ये. (कारण)

शून्य संयुजा असलेली मूलद्रव्ये म्हणजे गण १ ८ मधील मूलद्रव्ये/ अक्रिय/ निष्क्रिय/राज वायू आहेत, कारण त्यांचे बाह्य कवच पूर्णपणे भरलेले असते आणि त्यामुळे ते रासायनिकदृष्ट्या निष्क्रिय असतात. यामध्ये हेलियम, निऑन, आर्गॉन, क्रिप्टॉन, झेनॉन आणि रेडॉन यांचा समावेश होतो.

---- 

24. दुसऱ्या व तिसऱ्या आवार्तामधील धातुसदृश्य मूलद्रव्ये.

🌏 दुसऱ्या आवर्तनात (period) बोरॉन धातूसदृश्य (metalloid) मूलद्रव्य, 

तर तिसऱ्या आवर्तनात सिलिकॉन (Si) हे धातूसदृश्य मूलद्रव्य आहे

25. तिसऱ्या आवार्तामधील अधातू.

🥳 तिसऱ्या आवर्तामधील अधातू फॉस्फरस (P), सल्फर (S) आणि क्लोरीन (Cl) आहेत. 

---

26. संयुजा चार असलेली मूलद्रव्य.

⭕ कार्बन (C), सिलिकॉन (Si), जर्मेनियम (Ge) आणि टिन (Sn). 

---

27. कोणत्या गणाच्या बाह्यतम कक्षेत 7 इलेक्ट्रॉन असतात.

🎷 हॅलोजन, गण 17 च्या बाह्यतम कक्षेत 7 इलेक्ट्रॉन असतात. उदा. फ्लोरिन, क्लोरीन,  ब्रोमिन, आयोडीन.

--

28. आवर्तसारणीच्या कोणत्या खंडामध्ये धातू आणि अधातू नागमोडी रेषेने वेगळे दर्शवता येतात.

🤌 आवर्तसारणीच्या 'p' खंडामध्ये धातू आणि अधातू नागमोडी रेषेने वेगळे दर्शवता.

---

29. सर्व क्रियाशील धातूचा कोणत्या गणात समावेश होतो.

🎸 सर्व क्रियाशील धातूंचा समावेश गट 1 मधील अल्कली धातूंमध्ये होतो. उदा. लिथियम, सोडियम, पोटॅशियम.

---

30. सिलिकॉनच्या बाह्यतम कक्षेत किती संयुजा इलेक्ट्रॉन असतात.

🌈 सिलिकॉनच्या बाह्यतम कक्षेत 4 संयुजा इलेक्ट्रॉन असतात. 

---

31. कोणत्या गणात अधिक अभिक्रियाशील अधातू असतात.

🎇 सर्वाधिक अभिक्रियाशील अधातू गट गण 17 (हॅलोजन) मध्ये आढळतात.

---

32. शास्त्रीय कारणे लिहा.

अ. आवर्तामध्ये डावीकडून उजवीकडे जाताना अणुत्रिज्या कमी होत जाते.

🏆 आवर्तनामध्ये डावीकडून उजवीकडे जाताना अणुत्रिज्या कमी होते. यामागचे कारण म्हणजे अणूतील प्रोटॉनची संख्या वाढल्यामुळे केंद्रकाचे इलेक्ट्रॉनवरील आकर्षण वाढते. यामुळे इलेक्ट्रॉन केंद्रकाच्या जवळ ओढले जातात आणि अणूचा आकार लहान होतो

----

आ. आवर्तामध्ये डावीकडून उजवीकडे जाताना धातु-गुणधर्म कमी होत जातो.

🥁 आवर्तामध्ये डावीकडून उजवीकडे जाताना, अणुअंक वाढतो आणि अणूची त्रिज्या कमी होते, ज्यामुळे इलेक्ट्रॉन गमावणे कठीण होते आणि धातू गुणधर्म कमी होतात, तर अधातू गुणधर्म वाढतात. 

---

इ. गणामध्ये वरून खाली जाताना अणुत्रिज्या वाढत जाते.

🪕 गणात वरून खाली जाताना अणुत्रिज्या वाढते कारण प्रत्येक नवीन ओळीत एक नवीन इलेक्ट्रॉन कवच जोडले जाते, ज्यामुळे केंद्रक आणि सर्वात बाहेरील इलेक्ट्रॉन यांच्यातील अंतर वाढते. 

----

ई. एकाच गणामधील मूलद्रव्यांची संयुजा समान असते.

एकाच गणामधील मूलद्रव्यांची संयुजा समान असते कारण त्यांच्या बाह्यतम कक्षेत (outermost shell) समान इलेक्ट्रॉनची संख्या असते. या समान संख्येमुळेच त्यांचे रासायनिक गुणधर्मही सारखे असतात. 

१. मूलद्रव्याची संयुजा ही त्यांच्या बाह्यतम कक्षेतील संयुजा-इलेक्ट्रॉन वरून ठरवली जाते.

२. गणातील सर्व मूलद्रव्यांची संयुजा-इलेक्ट्रॉनची संख्या समान असते. म्हणून एकाच गणातील मूलद्रव्ये समान संयुजा दर्शवतात. उदा., गण 1 मधील मूलद्रव्यांत संयुजा-इलेक्ट्रॉन 1 आहे. म्हणून गण 1 मधील मूलद्रव्यांची संयुजा एक आहे. त्याचप्रमाणे गण 2 मधील मूलद्रव्यांची संयुजा 2 आहे.