नोट्स,  8वी  विज्ञान - 11. मानवी शरीर व इंद्रिय संस्था.

▓▓▓▓👏▓▓▓▓🎷▓▓▓▓▓💫▓▓▓▓

..•♡•.:•♡•.🧿.•♡•.:•♡•..

🚁  आपल्या विज्ञान विषयाच्या माहितीसाठी खालील 👇लिंकला स्पर्श करा.

              

          👉 माहिती विज्ञानाची 🎷

꧁●○≛⃝ ≛⃝ 🌍○●꧂

🔭🔒📌🔎🔦🌷🌸

🍒  इंद्रिये व इंद्रिय संस्था कशापासून बनलेली असतात?

उत्तर: इंद्रिये आणि इंद्रिय संस्था ऊतीं (tissues) पासून बनलेल्या असतात. समान कार्य करणाऱ्या ऊती मिळून अवयव (organs) तयार करतात आणि अनेक अवयव एकत्रित येऊन इंद्रिय संस्था (organ system) तयार होते, जी विशिष्ट कामे एकत्रितपणे पार पाडते.

████╗

████║

████╝

🐘 मानवी शरीरामध्ये कोणकोणत्या इंद्रिय संस्था आहेत?

मानवी  शरीरात पचनसंस्था, श्वसन संस्था, रक्ताभिसरण संस्था, चेता संस्था, उत्सर्जन संस्था, प्रजनन संस्था, अस्थि संस्था, स्नायू संस्था अशा अनेक इंद्रिय संस्था कार्यरत असतात.

━━━━•❀•━━━

🐟 आपण गाढ झोपेत असताना शरीरामध्ये सुरू असलेली कार्ये कोणती?

उत्तर:  आपण गाढ झोपेत असतानाही आपल्या शरीरामध्ये अनेक महत्त्वाच्या क्रिया सुरू असतात जसे रक्ताभिसरण, श्वसन, पचन व वृक्काचे कार्य.

━━═◆❃★❂★❃◆═━━

🐢 आपल्या शरीरात कोणकोणत्या जीवनक्रिया सतत सुरू असतात?

उत्तर: श्वसन, रक्ताभिसरण, पचन, उत्सर्जन, चयापचय या जीवनक्रिया सतत सुरू असतात.

✤⊰❉⊱═⊰⊱═⊰❉⊱✤

1. बहिःश्वसन / बाह्यश्वसन:

अ. श्वास घेणे - नाकावाटे हवा आत घेतली जाते, तेथून ती श्वासनलिकेद्‍वारा दोन्ही फुफ्फुसांत जाते.

ब. उच्छ्‌वास (श्वास सोडणे) - फुफ्फुसात घेतलेल्या हवेतील ऑक्सिजन रक्तात जातो. रक्त शरीरातील CO₂ फुफ्फुसांकडे पोहोचवते व ती हवा उच्छ्‌वासावाटे बाहेर टाकली जाते. फुफ्फुसावाटे होणाऱ्या या दोन क्रियांना एकत्रितपणे बहिःश्वसन म्हणतात.

2. अंतःश्वसन : शरीरातील सर्व पेशी आणि रक्त यादरम्यान होणाऱ्या वायूंच्या देवाणघेवाणीला अंतःश्वसन म्हणतात. रक्तातून पेशींमध्ये O₂जातो व पेशींतून रक्तामध्ये CO₂ येतो.

3. पेशीश्वसन: ऑक्सिजनमुळे पेशींतील ग्लूकोजसारख्या विद्राव्य घटकांचे मंदज्वलन होऊन ATP च्या स्वरूपात ऊर्जा मोकळी होते. त्याचबरोबर CO₂ व जलबाष्प हे निरुपयोगी पदार्थ तयार होतात. या क्रियेला पेशीश्वसन असे म्हणतात. खालील समीकरणाच्या साहाय्याने पेशीश्वसन प्रक्रिया सारांश रूपाने मांडतात.

C₆H₁₂O₆+6O_{2  ------>}  6CO₂+ 6H₂O + ऊर्जा (38 ATP)

⋐⋑🔸 ✧ 🔸⋐⋑

🐓अमीबा, गांडूळ, झुरळ, वनस्पती, विविध जलचर प्राणी व पक्षी हे कशाच्या साहाय्याने श्वसन करतात?उत्तर: अमिबा पेशी पडद्याद्वारे / आवरण (cell membrane), गांडूळ त्वचेद्वारे, झुरळ श्वासनलिकांद्वारे (tracheal system), वनस्पती- पर्ण रंध्रद्वारे आणि पक्षी फुफ्फुसांद्वारे श्वसन करतात.

┅━═▣◆★✧★◆▣═━┅

🐑 पेशीत अन्नघटकांचे ज्वलन होत असताना ध्वनी व प्रकाश निर्मिती होत असेल काय? 

उत्तर: नाही, पेशींमध्ये अन्न घटकांचे ज्वलन होत नाही, तर त्यांचे पेशीश्वसन (cellular respiration) होते, ज्याला 'मंद ज्वलन' असे म्हटले जाते.

❀꧁✧꧂❀

🐒 श्वसनसंस्थेमध्ये कोणकोणत्या इंद्रियांचा समावेश होतो?

उत्तर: श्वसन संस्थेमध्ये नाक, तोंड, घसा, व्हॉइस बॉक्स (स्वरयंत्र), श्वासनलिका, फुफ्फुसे आणि डायाफ्राम (मध्यपटल) या इंद्रियांचा समावेश होतो.

═◆✧°══✺══°✧◆═

💫 जेवताना बोलू नये. असे का ?

उत्तर:  जेवताना बोलल्याने अन्न चुकीच्या मार्गात म्हणजे श्वास नलिकेत जाण्याची शक्यता असते, ज्यामुळे ठसका लागणे, गुदमरण्याचा धोका निर्माण होतो.

✺༺☬༒☬༻✺

🌻 श्वसन संस्था (Respiratory system): रचना व कार्य

1. नाक (Nose): श्वसनक्रियेची व श्वसनसंस्थेची सुरुवात नाकापासून होते. नाकातील केसांच्या व चिकट पदार्थांच्या

साहाय्याने हवा गाळून आत घेतली जाते.

2. घसा (Pharynx): घशापासून अन्ननलिका व श्वासनलिका सुरू होतात. श्वासनलिका अन्ननलिकेच्या पुढे असते.

श्वासनलिकेच्या वरच्या बाजूस एक झाकण असते. अन्ननलिकेत अन्न जाताना या झाकणामुळे श्वासनलिका झाकली जाते. त्यामुळे श्वासनलिकेत बहुधा अन्नाचे कण शिरत नाहीत. इतर वेळी श्वासनलिका उघडी असते. यामुळे हवा घशातून श्वासनलिकेत जाते.

3. श्वासनलिका (Trachea): श्वासनलिकेचा सुरुवातीचा भाग स्वरयंत्रामुळे फुगलेला असतो. छातीमध्ये श्वासनलिकेला दोन फाटे फुटतात. एक फाटा उजव्या फुफ्फुसाकडे व दुसरा डाव्या फुफ्फुसाकडे जातो.

4. फुप्फुसे (Lungs):  छातीच्या पोकळीत हृदयाच्या डाव्या व उजव्या बाजूस एकेक फुफ्फुस असते. छातीच्या पोकळीचा बराचसा भाग फुप्फुसांनी व्यापला असून हृदयाचा बराचसा पृष्ठभाग त्यांच्यामुळे झाकला जातो. प्रत्येक फुप्फुसावर दुपदरी आवरण असते. त्यास फुप्फुसावरण (Pleura) म्हणतात. फुप्फुसे स्पंजाप्रमाणे स्थितिस्थापक असतात. फुप्फुसे लहान लहान कप्प्यांनी बनलेली असतात. त्यांना वायुकोश म्हणतात. वायुकोशांच्या भोवती केशवाहिन्यांचे अत्यंत दाट जाळे असते. वायुकोशावरील आवरण अत्यंत झिरझिरीत असते. तसेच केशवाहिन्यांचे आवरणही फार पातळ असते. या पातळ आवरणातून वायूची देवघेव सहज होऊ शकते. फुप्फुसात असंख्य वायुकोश असल्यामुळे वायूंच्या देवघेवीसाठी फार विस्तृत पृष्ठभाग उपलब्ध होतो.

फुप्फुसांमध्ये होणारी वायूंची देवघेव:  फुप्फुसातील वायुकोशांभोवती रक्त वाहत असताना वायूंची सतत देवघेव चालू असते. रक्तातील तांबड्या पेशी (RBC) मध्येहिमोग्लोबीन हे लोहयुक्त प्रथिन असते. वायुकोशात आलेल्या हवेतील ऑक्सिजन हिमोग्लोबीन शोषून घेते. त्याचवेळी CO₂ व जलबाष्प रक्तातून वायुकोशात जातात व तेथील हवेत मिसळतात. ऑक्सीजन रक्तात घेतला जातो. CO₂ आणि जलबाष्प रक्तातून बाहेर काढले जाऊन उच्छ्‌वासावाटे बाहेर टाकले जातात.

5. श्वासपटल (Diaphragm): बरगड्यांनी बनलेल्या छातीच्या पिंजऱ्याच्या तळाशी एक स्नायूचा पडदा असतो. या पडद्याला श्वासपटल म्हणतात. श्वासपटल हे उदरपोकळी व छातीची पोकळी (उरोपोकळी) यांच्या दरम्यान असते. बरगड्या किंचित वर उचलल्या जाणे आणि श्वासपटल खाली जाणे, या दोन्ही क्रिया एकदम घडल्याने फुफ्फुसांवरील दाब कमी होतो. त्यामुळे बाहेरील हवा नाकावाटे फुफ्फुसांमध्ये जाते. बरगड्या मूळ जागी परत आल्या आणि श्वासपटल पुन्हा वर उचलले गेले की फुफ्फुसांवर दाब पडतो. त्यातील हवा नाकावाटे बाहेर ढकलली जाते. श्वासपटल सतत वर आणि खाली होण्याची हालचाल श्वासोच्छ्‌वास घडण्यासाठी गरजेची असते.

┏-─-━--─-━-⦀

 

                          ⦀━--─-━-─-┛